Анатоль БЕНЗЯРУК. Фота аўтара.
Як прыходзіў да нас служыць,
дык даводзілася рабіць усё,
што прымушалі… Калі б маю сям’ю
прывялі да ямы і загадалі мне
страляць, дык, канечне, давялося
б страляць у іх.
Алесь Адамовіч “Карнікі”.
Рознымі былі лёсы драмлёўцаў, што ў трагічны дзень Галавасека пазбеглі кары. Адзін з найбольш складаных шляхоў на сваю Галгофу прайшоў Аляксандр Анісімавіч Гутко, драмлёўскі паліцэйскі. Яшчэ трагічней склаліся жыцці ягоных родных.
Уступ.
Pro et contra
ЖАБІНКА. Міліцэйскае аддзяленне.
Сорак пяты год. Май. Два тыдні пасля вайны. Але двое ў закрытым пакоі размаўляюць пад пратакол пра вайну.
– Раскажыце, Гутко, аб сваёй працоўнай дзейнасці, – оперупаўнаважаны аддзела па барацьбе з бандытызмам Жабінкаўскага РА НКУС Буякоў зірнуў на затрыманага.
Высокі тоўсты 50-гадовы мужчына апусціў вочы і пачаў расказ пра сваё жыццё, у якім былі дзве вайны. На першай ён ваяваў супраць немцаў, на другой – за.
Так, былі два бакі ў гэтага медаля: за і супраць – pro et contra.
На германскім
фронце і пасля
УЛЕТКУ 1915-га, калі Вялікая Айчынная вайна, як тады называлі Першую сусветную, дакацілася да нашых земляў, Аляксандра Гутко прызвалі ў царскае войска. Апынуўся ў славутым 1-м Туркестанскім армейскім корпусе, які ў наступным годзе стаў дывізіяй.
Якім жа быў Гутко салдатам? Залічаны ў 1-ы полк, што гераічна вызначыўся ў баях з кайзераўцамі, браў удзел у знакамітым Брусілаўскім прарыве на Паўднёва-Заходнім фронце. Служыў, як гаворыцца, не шкадуючы жывата свайго, таму меў званне камандзіра ўзвода і чын старшага унтэр-афіцэра – правай рукі фельд-фебеля.
У Расіі, ахопленай рэвалюцыйнымі ўзрушэннямі, тэрорам, бязладдзем, анархіяй, выкліканымі братазабойнай грамадзянскай вайной, Гутко не прымкнуў ні да аднаго з табараў, застаўся ўбаку ад шматколернай рэчаіснасці, дзе ўсе змагаліся з усімі – белыя, чырвоныя, зялёныя… У гэтым хаосе ён вырашае вяртацца з маладой жонкай дамоў. Фіму – Яфімію з роду Мендзельчукоў – сустрэў у 1918 годзе ў Тамбове, дзе дзяўчына працавала на парахавым заводзе.
Вярнуліся ў Драмлёва, аднавілі гаспадарку, у якой меліся тры з паловай гектары зямлі, былі конь ды каровы – галоўнае сялянскае багацце. Хутка сталі нараджацца дзеці: Валодзя і Ваня, Надзея і Сцёпа, Верка ды Рыгорка. Наймалодшаму ў верасні 39-га, калі прыйшла Савецкая ўлада, споўнілася чатыры гады.
Утрыманне вялікай сям’і патрабавала немалых сродкаў, і Аляксандр Гутко выправіўся на шахты ў Чалябінск зарабляць працоўны рубель. У красавіку 1941 года адбыў кантракт і прыехаў дамоў, уладкаваўся вартаўніком у пякарню ў Жабінцы.
22 чэрвеня праца скончылася. Пачалася вайна. Другая Вялікая Айчынная ў лёсе былога царскага унтэр-афіцэра.
“…я стаў нямецкім паліцэйскім”
– Скажыце, Гутко, пры якіх абставінах Вы паступілі на службу ў паліцыю?
Быў пачатак сорак другога, калі на Гуткоў падворак завітаў сцяпанкаўскі стараста Цімафей Юркевіч. Адбылася непрыемная размова. Солтыс прапанаваў аддаць старэйшых сыноў у Рускую вызваленчую армію (уласаўцы тады атабарыліся ў Жабінцы, над колішняй школай развіваўся побач з фашысцкай свастыкай і расійскі трыкалор).
Аляксандр запярэчыў: лепш сам пайду служыць немцам. І рушыў у камендатуру, што месцілася ў вучэльні, дзе жандарскі афіцэр запісаў яго ў Жабінкаўскую раённую нямецка-ўкраінскую паліцыю, а затым накіраваў у распараджэнне каменданта Міколы Гудымы.
– Мяне абмундзіравалі, выдалі вінтоўку, і з гэтага часу я стаў нямецкім паліцэйскім, – дадаў затрыманы.
Калі опер папрасіў падрабязней расказаць пра службу, Гутко паведаміў: найчасцей даводзілася стаяць на пасту ля складоў “Заготзерно”, з мястэчка выязджаў рэдка, паколькі быў нашмат старэйшы за іншых паліцаяў. Аднак надараліся і іншыя заданні, якія даводзілася выконваць. Так, па загадзе пана каменданта ездзіў у вёскі Пруск, Азяты, Валковічы па кантынгент – падатак, які акупацыйныя ўлады абавязвалі плаціць сялян. У Сцяпанках і Рачках забіралі тутэйшых на работы. Гутко не ўтойваў і такі факт. У 1942-м у Жабінцы быў схоплены прускавец Рыгор Асіпук. У яго знайшлі вінтоўку, і ў час жорсткага допыту, моцных пабояў арыштаваны прызнаўся, што мае яшчэ адну ў хаце. Гудыма загадаў Гутко з маціевіцкім паліцаем Казімірам канваіраваць Асіпука ў Пруск. У дарозе вырашылі: Гуткоў напарнік пойдзе больш шпарка і паклапоціцца, каб вінтоўку не паспелі перахаваць. Калі канваір і затрыманы праходзілі праз чыгунку паблізу прыпынку Стаўпы, Асіпук раптоўна вырваўся, кінуўся пад цягнік і загінуў пад коламі.
– Скажыце, Гутко, а, можа, гэта Вы і кінулі арыштаванага пад поезд?
На гэтае дапушчэнне драмлёвец катэгарычна запярэчыў.
Усе астатнія абвінавачванні ён прыняў.
Маўчаў толькі пра Драмлёва. Паколькі пра падзеі 11 верасня 1942 года яго не пыталіся.
Быль і небыль
ПРА РОЛЮ Аляксандра Гутко ў драмлёўскай трагедыі расказвалася неаднойчы. Хоць ніхто з расказчыкаў праўды не знаў нават прыблізна. Перадавалі чуткі, нешта дамыслівалі, пра нейкія эпізоды здагадваліся.
У лютым 1967 года ў “Сельскай праўдзе” выйшаў артыкул Аляксандра Гогалева “Драмлёва”, які меў падзагаловак “Быль”. З гэтай “быліны” выраслі многія небыліцы. Тыя, што навек змоўклі, па волі аўтара загаварылі, прычым з іх вуснаў нярэдка зрываліся фразы, якія пры жыцці яны прамовіць проста не маглі.
Сам Гутко ператварыўся ў нейкага Гуцько. Яшчэ горш з іншымі драмлёўцамі. У бясконцых дыялогах удзельнічалі неіснуючыя Пётр Ярмашук (якога на самой справе звалі Іванам) і Сцепаніда Канавальчук (пры жыцці – Аляксандра), бурлівую дзейнасць развіваў Андрэй Калюх (у сапраўднасці – Алясюк), а 41-гадовы Павел Ляўчук раптоўна стаў… падлеткам! Падзеі драмлёўскай “былі” былі перанесены ў 9 верасня, жывымі з агню не выйшла на сто чалавек болей, чым у сапраўднасці…
Пра Гуткову здраду распавядалася “красамоўна”, быццам аўтар нататкі асабіста прысутнічаў пры гэтым:
“Наступіла жніво. Сяляне працавалі на сваіх палосках. Нечакана на полі паявіўся Гуцько з белай павязкай на рукаве, з карабінам за плячыма.
– Мужыкі, слухайце загад нямецкага камандавання аб здачы хлеба, –
заявіў ён.
Каваль Фёдар Юрасік не стрымаўся і спытаў:
– Ці ты гэта, сусед? Так выфранціўся! Боты афіцэрскія…
Гуцько сур’ёзна рашыў выслужыцца перад немцамі. На адным зборышчы паліцаяў у каменданта жабінкаўскай паліцыі ён падняўся і сказаў:
– Пан камендант, я ведаю склад зброі ва ўрочышчы Груд.
– Ліквідуй яго, – заявіў камендант, – патурбуйся даставіць усё сюды!
У той жа дзень Гуцько пабываў у лесе ля тоўстага дуба. Але яма была пустой.
Цемра. Ніводнага агеньчыка, быццам увесь свет схаваны ў глыбокую яму. А дванаццатай гадзіне раптам пастукалі ў акно да Іосіфа Канавальчука… Той падышоў да дзвярэй і спытаў: “Хто там?”
– Адчыні, свае… ад Рыгора.
– Ніякага Рыгора я не ведаю, – адказаў гаспадар.
– Што ты, Іосіф?.. Справа тэрміновая, адчыні, усё раскажам.
І Канавальчук здаўся. У хату зайшлі некалькі чалавек у шынялях, з няголенымі тварамі.
– Калі ўсё гэта скончыцца, – усплакнула жонка Іосіфа Сцепаніда.
Адзін з увайшоўшых сказаў:
– Рыгор прасіў даць нам зброю, што ў вас засталася.
– Дзе ж ён сам? – спытаў Канавальчук чырвонаармейца, што жыў у яго.
– Не можа прыйсці, паранены. Хадзіў на чыгунку – падстрэлілі. Днямі будзем наступаць на Жабінку… Нас многа, а зброі не хапае…
Назаўтра раніцай начальнік паліцыі пасёлка Жабінка чытаў рапарт: “Усіх нас жыхары Драмлёва прынялі за сапраўдных партызан, давалі зброю, харчы, кармілі…”
Камендант падняў вочы на аўтара рапарту і спытаў:
– А ці няма ў іх яшчэ дзе-небудзь сховішча са зброяй?
– Думаю, што не.
Увайшоў гестапавец у капелюшы і плашчы. Паліцаі выцягнуліся. Камендант далажыў:
– Зроблена так, як вы загадалі. Драмлёўцы паверылі і аддалі зброю і боепрыпасы.
– Гут, гут, – усміхнуўся фашыст.
– Жыхары гэтай вёскі спачуваюць партызанам. Што загадаеце з імі зрабіць?
Гестапавец падумаў і адказаў, што аб далейшым лёсе жыхароў Драмлёва падумае ён сам…”
Успаміны. Успаміны?
УПЛЫЎ ГЭТАЙ газетнай публікацыі быў відавочны, калі даводзілася размаўляць са сведкамі падзей 11 верасня.
Успамінае Аляксандр Юсцінавіч ЗАВЯРЖЭНЕЦ з Жабінкі, у тым попельным верасні – 16-гадовы юнак са Сцяпанак: “Аляксандра Гутко ўсе па-вясковаму звалі Шосцікам. Памятаю, паліцай ён быў важны, адпусціў жывот, разадзеты хадзіў. Я толькі раз бачыў яго ў форме. Служыў ён у Жабінцы, дзе меў кватэру… Чаму Драмлёва спалілі? Між людзей версія хадзіла: было там многа камуністаў, звязаных з партызанамі, а Шосцік выдаў. Гэта ягоных рук справа. Ён Драмлёва пагубіў. 11 верасня згарэла ўся яго сям’я. Не думаў, што згараць яго жонка, дзеці, маці, сёстры, браты. Не ўяўляў, што так усё трагічна закончыцца”.
Згадвае Вольга Данілаўна КРАЎЧАНКА (Юрасік) з Зеленкаўшчыны, у якой у пашпарце месцам нараджэння пазначана вёска Драмлёва. У час трагедыі ёй ішоў 18-ы год: “У паліцыі працаваў мужчына з Драмлёва – Гутко Аляксандр, добры знаёмы майго дзеда Паўла. Ехаў на веласіпедзе з Жабінкі, спыніўся ля дзеда. А той гаворыць: “Саша, не едзь, Драмлёва гарыць, немцы паляць…” Паліцай сеў на ровар і пакаціў у накірунку Драмлёва. Вёска ўжо захлыналася ад дыму і агню. Ён спяшаўся… Чаму Драмлёва спалілі? Рознае гаварылі: што там былі камуністы, партызанам памагалі, зброю ім давалі, хлеб пяклі…”
…Лёгка белае ачарніць. Стакроць цяжэй абяліць чорнае. Аднак нельга з дапамогай фармулёўкі “вайна ўсё спіша” ўтылізаваць з памяці тое, што ты апынуўся на супрацьлеглым беразе вогненнай ракі. Але ж нельга і да рэальных грахоў далучаць чужыя, смяротныя.
29 чэрвеня 1944 года, амаль за месяц да нямецкага адступлення, каля сямі дзясяткаў жабінкаўскіх паліцэйскіх і жандараў пакінулі мястэчка. З сабою ў накірунку Брэста гналі прыблізна сотню рагуляў, забраных у сялян Алізарава Става, Падрэчча, Хмелева, Жыціні, Дзяменіч. Імклівае наступленне Чырвонай Арміі прымусіла ўцякаць іх усё далей на захад.
У мястэчку Старынуў паліцэйскіх абяззброілі, і ў Седлецах Гутко адстаў ад абозу. Неўзабаве быў затрыманы немцамі, якія накіравалі драмлёўца ў працоўны лагер пад Ольштын – рыць акопы. Затым з Усходняй Прусіі яго перакінулі ў горад Навастрэлец, што за 110 кіламетраў ад германскай сталіцы. Горад быў ачышчаны ад фашыстаў 30 красавіка 1945 года, і ўжо праз два дні былы паліцай выехаў на радзіму. 23 мая прыбыў у Брэст, а назаўтра быў схоплены на хутары Каранёва.
Замест эпілога.
У чым яго віна?
ЖАБІНКА. Міліцэйскае аддзяленне.
24 мая 1945-га. На гадзінніку – 16.00.
Таварыш Буякоў скончыў пяцігадзінны допыт і паклаў спісаныя лісткі ў крымінальную справу № 3376.
Хутка яна напоўніцца іншымі паперамі і вяроўка зацягнецца – на папачцы і шыі. На справе – смяротны артыкул 63-1 КК БССР (“Здрада Радзіме”).
Ці ўсведамляў арыштаваны гэта? Думаецца, жыў без ілюзій, але са спадзяваннем, з кволай надзеяй: а мо ўсё ж…
13 жніўня быў агучаны прадказальны прыгавор: расстрэл. Смяротнік скарыстаўся правам на памілаванне –
напісаў хадайніцтва ў Маскву. Прыгавор перагледзелі, і 9 кастрычніка 1945 года Прэзідыум ВС СССР вынес канчатковы вердыкт: замяніць вышэйшую меру пакарання на 20 гадоў катаргі.
Гэтак шмат не спатрэбілася. Асуджаны памёр у Брэсцкай турме праз 676 дзён ад сухотаў.
Ужо ніхто не раскажа, якім быў апошні яго час. Аднак у памяці, што перад смерцю “пракручвае” самыя яркія карціны жыцця, бясспрэчна, быў і той жахлівы дзень, калі Драмлёва захлыналася ад дыму і агню, а ён спяшаўся на паратунак родных. Дваіх уратаваць змог…
Але гэта, як гаворыцца, ужо зусім іншая гісторыя.
На здымку: дасюль зямля вакол Драмлёва захоўвае памяткі трагедыі: заручальныя пярсцёнкі, нацельныя крыжыкі, безліч гільз ад патронаў…
Поделиться ссылкой:
Popularity: 1%
