Жыццё нярэдка зводзіць з цікавымі людзьмі — носьбітамі карысных, часам вельмі нялёгкіх успамінаў. Гэткім стаў аднойчы нараджэнец вёскі Рагозна Уладзімір Кірылавіч ВЕРАМЯЮК.
1942 год.
Смерць на Раство
Ён прыйшоў на свет яшчэ да вайны, “на Дзям’янава свята”, а ў святую купель з малітвай і блаславеннем на дзень Уладзіміра Хрысціцеля Русі акунуў нованароджанага настаяцель Рагазнянскай царквы айцец Мікалай МІХАЛОЎСКІ — той, які пазней прыме пакутніцкую смерць ад рук акупантаў.
А тады, улетку 1936 года, калі Алена ВЕРАМЯЮК падаравала мужу Кірылу сына, яшчэ ніхто не ведаў, што хутка вайна перакрэсліць мір, знішчыць многае і многіх.
Жылі Верамеюкі, як многія на сяле, не надта багата. Аленін бацька Іван БАНЕЦКІ (або па-вясковаму — Ясь) быў парабкам у пана. Каб крыху зарабіць грошай, бедаку даводзілася пасвіць панскіх гусей ды свіней. Яго жыццё абарвалася трагічна, на каталіцкае Раство 1942 года, калі карнікі забівалі жыхароў кобрынскай вёскі Ушкавіцы.
Папярэдне ўсіх сагналі ў хлеў на расправу. Ды прыехаў афіцэр-мадзяр, даў загад выпусціць жанчын, а вось да паўтара дзясятка мужчын літасці не праявіў.
Карнікі куляў не шкадавалі. Дзве з іх трапілі ў Ясевы грудзі, яшчэ адна ўпілася ў цела, калі дабівалі.
У чым жа была прычына таго зладзейства?
Напярэдадні шыканаўцы, як часам звалі партызан Старасельскага атрада, якіх узначальваў лейтэнант Чырвонай Арміі Сяргей ШЫКАНАЎ, абстралялі на шашы Брэст — Масква нямецкія грузавікі. Гэта раз’юшыла акупантаў. Хоць і было вялікае свята, яны схапілі мірных лю-дзей і пралілі бязвінную кроў. Двухногія драпежнікі не давалі хаваць забітых, шукалі родзічаў, каб і з імі паквітацца. Вяскоўцы збеглі ў лес, а хаты іх спалілі ўшчэнт.
Зімняй ноччу Валодзя разам з татам, матуляй і 14-гадовай цёткай Зосяй паехаў на фурманцы на месца, дзе ляжаў забіты дзед. Паклалі на драбіны сена, каб схаваць цела. Пад покрывам ночы дарослыя неслі з поля на радне забітага Івана, а шасцігадовы хлопчык трымаў каня. Хоць і жудасна было, але ж роднага патрэбна было пахаваць па-людску. Ехалі праз Хадасы, дзе ў школе месцілася ваха — нямецкі блокпост. Сярод марознай ночы гучаў патэфон, у школе гарэла святло, а побач стаяў ля шлагбаума вартавы.
— Жанчыны злезлі з воза і рушылі вакольнымі дарогамі, бо баяліся, каб іх не забралі немцы. Тыя абшукалі фурманку, тыкалі шомпалам у сена, ды не знайшлі цела, — успамінае Уладзімір Кірылавіч. — Мне немец даў кухталя, нешта прашвэргатаў ды адпусціў. Калі з боку балота вернуліся жанчыны, даехалі да Рагазнянскіх могілак, дзе без усялякай труны патаемна зарылі дзедава цела. Перад гэтым знялі з яго ялавыя высокія боты: шкада было закапываць рэч, вырабленую добрым майстрам, трэба ж было і бацьку ў нечым хадзіць…
Верамеюкі, як і многія рагазнянцы, падтрымлівалі сувязь з партызанамі.
— Мая матуля Алена Іванаўна была добрай швачкай, — прыгадвае сведка. — Яна карысталася машынкай “Зінгер”, падоранай панам Станіславам ЛЯСОТАМ. З яго сынамі Казікам і Францішкам, якіх па-вясковаму звалі Лясацюковымі дзецьмі, мама хадзіла ў Рагазнянскую школу. Яна была старэйшаю за хлопцаў і дапамагала ім вучыцца, за тое пан і аддзячыў. Калі ў 17 гадоў матуля ішла замуж, Лясота прывёз ёй з Варшавы ў падарунак гэтую машынку.
Аднаго разу ў Верамеюкову хату пагрукалі сярод ночы. Завітаў сам партызанскі камандзір Сяргей Сяргеевіч Шыканаў, які папрасіў гаспадыню, каб тая пацыравала яго скуранку. Праз ты-дзень куртку забралі. З таго часу народныя мсціўцы нярэдка прыходзілі і прыносілі даматканае палатно, і Алена шыла ім плашчы, патрэбныя ў лесе, асабліва ў непагадзь.
— Тады прозвішча Шыканава мы не ведалі, затое зналі ўмоўны сігнал: сувязныя асцярожна грукалі ў акенца і прамаўлялі: “Прыйшоў эСэС”. Хоць і жылі мы пасярэдзіне сяла, ды меўся скразны праход да лесу, ім партызаны і карысталіся.
1943 год.
У дапаўненне да кнігі “Памяць”
Дванаццаць месяцаў пражылі ў бясконцай трывозе. Праз год, амаль дзень у дзень пасля гібелі дзеда Івана, здарылася новая бяда.
На самым памежжы ХХ і ХХІ стагоддзяў у сталічным выдавецтве выйшла кніга “Памяць”, прысвечаная Жабінкаўскаму раёну. У ёй — звесткі пра пяць рагазнянцаў, закатаваных у 1943 годзе за сувязь з партызанамі. Уладзімір Кірылавіч дапаўняе гэты жалобны спіс прозвішчамі яшчэ некалькіх асоб, якіх таксама варта памятаць.
Трагедыя адбылася 21 снежня 1943 года. Дата запомнілася, бо быў дзень нараджэння Сталіна.
Сведка ўспамінае. Двое маладых партызан папрасілі ўзяць коней: кабылу і рэзвага жарабца чырвонай масці. Аднаго партызана ведалі толькі па імені — Мішка, ад другога і імені памяць не захавала. Міша апрануў казацкую кубанку і, ускінуўшы дыскавы кулямёт, выгукнуў: “Патурбуем немцаў у гонар Сталіна!”
Яны выехалі з боку вёскі Зваравічы, па шашы мінулі Федзькавічы, хацелі трапіць у блізкія Пятровічы, ды на мосце сутыкнуліся з немцамі, з якімі пачалася перастрэлка. Тады коннікі праз Замошаны і Дзяглі панесліся на Шчэглікі, і там, на мосце праз Мухавец, хутка зноў загучала страляніна. Аднак варожая куля зачапіла Мішкаву руку, а пад яго таварышам паранілі кабылу. Партызаны імгненна вырашылі вяртацца ў лес. Немцы кінуліся іх лавіць, на машынах рушылі з Хадасоў і Ракітніцы, дзе стаялі гарнізоны. Мішка адбіваўся з кулямёта, ды зляцеў з каня. Вяскоўкі злавілі таго чырвонага жарэбчыка ў Рагозне і прывязалі каля калодзежа. Калі ў партызана скончыліся патроны ды адкрыліся раны, жанчыны яго перавязалі і падсадзілі ў сядло. Ён паехаў, а сярод рагазнянцаў пачаліся размовы: маўляў, будзе аблава — трэба бегчы ў лес. Яшчэ памятным быў выпадак, як ехалі шыканаўцы, якімі камандаваў высачэзны Іван МАРОЗ па мянушцы Вялікі. Рухаліся яны ўздоўж могілак, імкнуліся на санях патрапіць на чыгунку, але немцы зрабілі засаду, паранілі нажамі шэсць партызанаў, уцёк толькі адзін, наймалодшы. А тых, што трапілі ў рукі гітлераўцам, завезлі ў Ракітніцу, жорстка дапытвалі, чацвярых забілі, двух замардавалі да паўсмерці, а потым вазілі па Рагозне на апазнанне, ды ніхто не пазнаў, затое вёска пасля гэтага ў імгненне абязлюдзела.
Тое ж паўтарылася і цяпер. Хто застаўся ў сяле, хутка вельмі пашкадаваў.
Толькі сцямнела, як пачалі ўзрывацца снарады. Гэта немцы білі з гаўбіц, уладкаваных каля Хадасоў. Гадзіну стралялі па сяле, арыенцірам была царква, ды снарады крыху не даляталі да яе, траплялі на вясковыя падворкі ці нават у суседнія Бусні. Часам бомбы не разрываліся, і пазней партызаны сабіралі тыя снарады ды выраблялі з іх міны.
Але ж вернемся ў той снежаньскі дзень.
Да поўначы ўсё быццам скончылася. Аднак гэта было падманлівае зацішша перад бурай. Пад покрывам цемені ў Рагозна ўехалі дзве машыны на гусенічным ходзе, напоўненыя нямецкімі салдатамі.
Пачалася экзекуцыя. З самай крайняй хаты, якая належала Ніжнікам, карнікі метадычна заглыбляліся ў вёску, выганяючы людзей з жытла. Гітлераўцы рассяродзіліся і пачалі пускаць пад стрэхі жоўтыя ракеты. Пераляканыя сялянкі спрабавалі выносіць свае пажыткі, ды хутка кінулі дарэмную справу, бо на кон было пастаўлена большае — жыццё.
Пасля Ніжнікавай надышла чарга Чарнейкавай хаты. На парозе з падушкамі стаяла гаспадыня Таццяна Фядосаўна, забойца без разважанняў застрэліў яе са шмайсера.
У трэцім і чацвёртым дамах карнікам крыху не пашанцавала: хаты, накрытыя гонтай і бляхай, “адмовіліся” адразу гарэць. Затое наступнае жытло — Дзмітрыя Філімонавіча ВЕРАМЕЮКА — стала лёгкай здабычай і ўспыхнула адразу.
— Дзмітрый быў стрыечным братам майго бацькі. Яго моцна паранілі ў грудзі, — працягвае свой горкі ўспамін Уладзімір Верамяюк. — У час як успыхнула Змітрава хата, забілі яго жонку Ганну Несцераўну, а ў падполлі сядзелі іх дзеці: Оля, Ваня, Ліда. Яны заварушыліся, і карнікі, пачуўшы гэты гук, пачалі страляць. Трохгадоваму Івану куля прабіла левую руку, а дзесяцігадовай Вользе — трапіла ў жывот і разарвалася ля пазваночніка. Дзяўчынка памерла, а малога Ванечку ўратавалі, бо паспелі пасля расправы адвезці ў Жабінку да сваякоў, дзе вынялі кулю і выхадзілі. Пашчасціла і самому Дзмітрыю. Мой тата таксама перавёз яго праз Шчэглікаўскі мост у мястэчка да лекара дзядзькі Ігната, які жыў каля Мышчыцкай царквы. На пераправе, якую немцы моцна ахоўвалі, адкупіліся ад варты. Гэтак трапілі ў мястэчка, дзе Ігнат выцягнуў кулі і аблегчыў боль. Іншым пашчасціла менш… Значна менш…
Ганне Аляксееўне КЛІМУК споўнілася ўсяго сорак, калі не па ўласнай волі яна развіталася з жыццём. Найстарэйшая сярод загінулых Яўфімія Цімафееўна САЦ паспела размяняць шосты дзясятак, але таксама не перажыла той гарачы зімні дзень 1943 года. Дом Сацаў ужо палаў, і жанчына паспела выскачыць за родны парог, ды далёка збегчы не дазволіла куля. Яшчэ адной ахвярай злачынцаў стала Фіміна стрыечная сяста — Дар’я САЦ, якую ў вёсцы найчасцей клікалі цёткай Даркай. І для яе карнікі не пашкадавалі кулі. Жанчыну не паспелі вылечыць. Прастрэленая рука загнаілася, і цётка хутка памерла, таксама, як і Фёкла НІЖНІК, якой было прыблізна сорак тры гады. Ва ўсёй вёсцы застаўся толькі адзін некрануты калодзеж, астатнія немцы закідалі гранатамі. Мабыць, каб нечым было тушыць-заліваць полымя. Ды раптам паратунак падаравала неба.
Уладзімір Кірылавіч прыгадвае, што ў іх на сенавале хаваўся паранены партызан, якога лячыла і карміла цётка Зося. Як у вёсцы пачаўся пажар, створаны чалавечымі рукамі, акупанты дабраліся і да Верамеюковай хаты. Запусцілі жоўтую ракету, салома пачала курыцца, аднак чаратовы дах не загарэўся, бо раптам, як выратаванне, пайшоў густы снег…
Другі паратунак прыйшоў з лесу. У яснае зімовае неба ўзляцела чырвоная ракета. Немцы палічылі, што ідуць партызаны, і вырашылі адступіць з сяла, у якім чынілі здзек і расправу.
Неўзабаве ў хату Верамеюкоў сапраўды завітала група партызан-чарнакоўцаў. Старшы з іх — Іосіф БУЗА, як успамінае сведка, адчыніўшы дзверы, скінуў з галавы шапку, заўсміхаўся і паклікаў гаспадыню:
— Гэлька, дзе ты ёсць? Мы памерзлі. Давай налівай сто грам. Я ж тваю вёску ўратаваў!
Анатоль БЕНЗЯРУК
Popularity: 1%